Volkanlar, insanlık tarihinin gidişatını şekillendirme konusunda her zaman inanılmaz bir güce sahip olmuştur. MÖ 1600 civarında Yunan adası Santorini’deki bir patlama, muhtemelen Avrupa’nın ilk gelişmiş medeniyeti olan Minosluları tarih sahnesinden sildi. Daha modern bir örnek vermek gerekirse, 1815 yılında Endonezya’nın Sumbawa adasındaki Tambora Dağı’ndan püsküren kül ve kükürt dioksit, küresel bir soğuma dönemini başlattı. Takip eden yıl, dünyanın diğer ucundaki kıtalar yaygın ekin kıtlığına yol açan ve kötü şöhretli “Yazsız Yıl” olarak bilinen felaketi yaşadı.
Bahsi geçen olaylar, volkanın insanlık tarihindeki olayların seyri üzerindeki yıkıcı etkisinin özellikle patlayıcı örnekleri olsa da, hayranlık uyandırıcı jeolojik oluşumların çok daha hafif ve gizli bir dokunuşu da olabilir. Aslında etkiler o kadar belirsiz olabilir ki, insan ırkını vuran en büyük pandeminin alevlerini körüklemiş olsalar bile, bilim insanlarının dolaylı etkinin varlığını belirlemesi yüzyıllar alabilir.
En azından, Communications Earth & Environment dergisinde yayınlanan yeni bir çalışmanın arkasındaki temel düşünce tam olarak böyle. Cambridge Üniversitesi ve Leipzig’deki Leibniz Doğu Avrupa Tarihi ve Kültürü Enstitüsü’nden (GWZO) araştırmacılar; buz çekirdekleri, ağaç halkaları ve birinci elden tarihsel anlatımlar dahil olmak üzere çok sayıda kaynağa başvurdu. Amaçları, muhtemelen tropik bölgelerde gerçekleşen ve daha önce bilinmeyen bir volkanik patlamanın, Kara Veba’nın Avrupa geneline yayılmasına nasıl katkıda bulunduğunu parçaları birleştirerek ortaya koymaktı.
Gelin, noktaları birleştirelim.
1347 ile 1353 yılları arasında, pireler tarafından taşınan ve kökeni Orta Asya’daki vahşi kemirgenlere dayanan Yersinia pestis bakterisi, Avrupa genelinde milyonlarca insanı öldürdü; hatta bazı bölgelerdeki ölüm oranları nüfusun yüzde 60’ına kadar ulaştı. 2022 tarihli bir Nature çalışması, vebanın muhtemelen günümüz Kırgızistan’ından kaynaklandığını ve Karadeniz üzerinden Avrupa’ya geçtiğini doğruladı ancak yaşanan yıkıcı hikayenin yeni ortaya çıkan parçası, 1345 civarında tropik bölgelerde meydana gelen bir volkanik patlamanın küresel ortalama sıcaklıkların düşmesine neden olduğunu gösteriyor. Meydana gelen ani soğuma, gıda güvensizliğini artırmakla kalmadı, aynı zamanda dört hanlıktan en kuzeybatıda yer alanı Altın Orda Devleti ile ticaretin zorunlu olarak artmasına yol açtı.
Cambridge Üniversitesi’nden çalışmanın ortak yazarı Ulf Büntgen, bir basın açıklamasında şu ifadeleri kullandı:
“Kara Veba’nın başlamasının ve yayılmasının itici güçleri nelerdi ve bunlar ne kadar sıra dışıydı? Neden Avrupa tarihinin tam da o zamanında ve yerinde gerçekleşti? Oldukça ilginç bir soru, ancak kimsenin tek başına cevaplayamayacağı bir soru.”
Zaten kimse tek başına cevaplayamazdı. Teoriyi derinlemesine araştırmak için Büntgen ve GWZO’dan ortak yazar Martin Bauch, MS 14. yüzyılın ortalarındaki iklim koşullarının doğru bir anlık görüntüsünü derlemek amacıyla Grönland ve Antarktika’daki buz çekirdeklerinden toplanan geniş bir veri dizisine güvenmek zorundaydı. Toplanan veriler, teorize edilen volkanik patlamanın zamanı olan 1345 yılında belirgin bir kükürt artışını ortaya çıkardı. Ardından ekip, Avrupa genelindeki sekiz konumdan alınan ağaç halkası verilerini analiz ederek, kıtanın 1345’ten 1347’ye kadar alışılmadık derecede soğuk yazlar yaşadığını net bir şekilde görebildi. Tüm detaylar; hasat başarısızlığı, soğuk yazlar ve puslu gökyüzüne dair dönemin raporlarıyla benzer şekilde doğrulandı (gerçi gözlemler, veba gerçekten etkisini gösterdikten sonra 1347’den itibaren azalmaktadır).
İtalyan tüccarlar ile Moğollar arasında Kırım’daki Kefe (Caffa) limanı üzerinden yaşanan gerginlikler nedeniyle, uygulanan bir ticaret ambargosu sayesinde Avrupa hastalıktan büyük ölçüde korunuyordu ama volkan kaynaklı kıtlığın tetiklediği bir çaresizlik hamlesiyle İtalya, açlıktan kaçınmak için Altın Orda ile ticarete yeniden başladı. Ne yazık ki kıtanın akabinde gelen kaderi rakamlarla çok daha kötü oldu ve hastalık beş yüzyıl boyunca Avrupa’nın belası olarak kaldı.
Söz konusu tesadüfler felaketini tarihe havale etmek kolaydır fakat dünya iklim değişikliğiyle boğuşmaya devam ettikçe benzer tarihsel ve iklimsel dinamikler daha da büyük bir rol oynayacaktır.
Büntgen basın açıklamasında durumu özetledi:
“Kara Veba’ya katkıda bulunan faktörlerin tesadüfü nadir görünse de, iklim değişikliği altında ortaya çıkan zoonotik hastalıkların pandemilere dönüşme olasılığı küresel bir dünyada muhtemelen artacaktır. Mevcut durum, özellikle COVID-19 ile ilgili son deneyimlerimiz göz önüne alındığında önemlidir.”
Kaynak: https://www.popularmechanics.com/science/archaeology/a69646828/volcano-black-death/
